Crkva, Vladičanski dvor i učilište opstali u potonulom gradu soli

Srpska varoš u Tuzli razvijala se od druge polovine 16. vijeka i u to vrijeme imala je 123 kuće, a nakon tonjenja gradskih naselja usljed vađenja soli, koje je bilo najintenzivnije šezdesetih godina 20. vijeka, sve je nestalo.

Do danas je u trouglu u centru grada opstao veleljepni Saborni hram Uspenja Presvete Bogorodice sa pet kupola, star više od 140 godina, zgrada Prvog srpskog učilišta iz 1873. godine koja je sada Narodna biblioteka „Derviš Sušić“ i Vladičanski dvor iz 1915. godine.

OTRGNUTO OD ZABORAVA

Srbi su tokom proteklog rata u BiH i nakon njega napustili Tuzlu, desetine hiljada njih živi u rasijanju i u gradu je tek nekoliko stotina pravoslavnih duša, a Monografija „Stara Tuzla – Srpska varoš“, autora sveštenika Milana Topića, otrgla je od zaborava dio bogatstva i ljepote koje su Srbi vijekovima stvarali u gradu soli.

Ostalo je zapisano, u prostoru između sjećanja na grad kojeg više nema, srpsko bitisanje u gradu u kojem ni Srba gotovo više nema.

Sveštenik Topić izjavio je Srni da je u Tuzli službovao 16 godina, zatekao je 2002. godine 850 srpskih domova, a kada je odlazio u Tuzli je bilo još 240 srpskih domaćinstava.

Ipak, kaže, urađeno je mnogo dobroga, a kao najvažnije – očuvana je vjera u narodu i mnogo je toga obnovljeno.

SRPSKA VAROŠ I NJEGOVANJE NACIONALNOG IDENTITETA U DVIJE PROPALE IMPERIJE

Srpska varoš u Tuzli uzdizala se i njegovala nacionalnu autonomiju u dvije propale imperije – turskoj i austrougarskoj, a u njoj se čuvao i razvijao privredni, obrazovni, kulturni, duhovni i vjerski identitet pravoslavnih u okupiranoj zemlji.

Istoričar Pavel Apolonovič Rovinjski u putopisu po Bosni 1879. godine piše da je glavna ulica u Srpskoj varoši duga 90 hvati, što je starinska mjera i iznosi 1,8 metara, a paralelno sa njom su još tri ulice – Kolobara pored nepresušne močvare, Pavkuša pored istoimenog potoka, treća bezimena ulica i manje poprečne ulice bez naziva.

Imućniji trgovci imali su kuće bliže gradu – Kaljanovići, Mihajlovići, Crnogorčevići i Jovanovići, dok je prvu dozvolu za gradnju kuće na sprat u Tuzli dobio trgovac Jovan Jovanović.

U vrijeme turske vlasti u grad se doseljavalo stanovništvo iz pobunjeničkih krajeva u Hercegovini i Crnoj Gori, a iz Srbije su uglavnom dolazile zanatlije.

Krajem 19. vijeka, Srpska varoš je, prema istorijskim podacima, bila urbano i razvijeno naselje sa obilježjima i orijentalne i evropske arhitekture, oličenje Tuzle sa početka 20. vijeka.

Trgovinom su se u gradu bavili, većinom, pravoslavci koji jačaju i pismenost u narodu, jer je do austrougarske okupacije pismenost na tim prostorima iznosila svega tri odsto.

U OKUPIRANOJ ZEMLJI SRPSKI TRGOVCI I SPC PODIGLI I SAČUVALI SRPSKE ŠKOLE

Srpska pravoslavna škola u Tuzli osnovana je 1828. godine, na inicijativu trgovaca iz porodica Ćesaravić, Krsmanović, Mihajlović, Đukić, Tomić i drugih.

Škola se selila po privatnim kućama, dok 1853. godine nije sagrađena zgrada na sjevernoj strani pravoslavne crkve.

Do 1873. godine ovu školu su pohađala muška i ženska djeca, a nova škola je te godine podignuta na jugoistočnoj strani pravoslavne crkve.

U Memoarima Živka Crnogorčevića navedeno je da u školi nije bilo razreda od prvog do četvrtog, nego su razrede zvali po udžbenicima – „bukvarac“, „časlovac“, „psaltirac“ i „meslovac“.

Sredstva za rad i izdržavanje škole u Tuzli obezbijeđena su iz Fonda crkvenog odbora, od zavještanja i poklona građana, a za kupovinu udžbenika siromašnim đacima pomoć je pristizala iz Srbije.

Srpsko pravoslavno učilište osnovano je 1873. godine u zgradi iza pravoslavne crkve – to je bila škola, ali u njenim prostorijama radila su društva i organizovane grupe poput prve dramske grupe Srpske varoši i Srpskog sokola, a u njoj je bila čitaonica sa bibliotekom, kao i vježbaonica.

Do 1900. godine okrug Tuzla bio je na drugom mjestu po procentu školovanog stanovništva od 57,87 odsto, iza mostarskog, gdje je procenat školovanih bio 63,68.

Srpska pravoslavna osnovna škola nastavila je da radi i nakon što je Austrougarska osnovala državne škole, jer nisu imali povjerenja u okupacionu vlast i njenu obrazovnu politiku, nastojeći da sačuvaju nacionalnu individualnost.

Godine 1882. škola je imala 90 muških i 30 ženskih učenika i procjenjuje se da su sva dorasla djeca obuhvaćena školovanjem.

Upornom borbom za samoupravu Srbi su u Tuzli sačuvali pravoslavnu školu, iako je austrougarski okupator zabranjivao konfesionalno obrazovanje sve do atentata na prestolonasljednika Franca Ferdinanda 1914. godine.

Autrougarska vlast je tada zabranila Srbima samoupravu u crkvenom i školskom životu, pravoslavna škola je zabranjena i raspuštena, ćirilica je zabranjena, osim u crkvenoj upotrebi i uklonjene su sve knjige na ovom pismu.

Srpske škole su proglašene za „ognjišta nelojalnosti i izrazito neprijateljskog stremljenja prema državi“.

Srbi su, i pod okupacijom, nalazili načina da njeguju svoju nacionalnu individualnost kroz osnivanje omladinskih, pjevačkih, kulturnih i sportskih društava, osnovano je i prvo stalno pozorište, potom i „Prosvjeta“, dok je Kolo srpskih sestara držalo djevojački internat i obdanište, a ova društva bila su žarište javnog života Srba za vrijeme okupacije.

SABORNI HRAM 140 GODINA DUHOVNI CENTAR I MJESTO SABIRANJA PRAVOSLAVNOG ŽIVLJA

Saborni hram Uspenja Presvete Bogorodice u Tuzli iz 1882. godine duhovni je centar i mjesto sabiranja pravoslavnog naroda više od 140 godina. Građen je u neoklasicističkom stilu, sa pet neovizantijskih kupola.

Posljednja unutrašnja dekoracija, kada je crkva dobila sadašnji izgled, urađena je 1968. godine, a svod u kupoli oslikan je u plavo nebo i zlatne zvijezde.

Hristov grob u tuzlanskom hramu jedan je od najljepših u Srpskoj pravoslavnoj crkvi, izrađen od drveta sa pozlaćenim lajsnama – Hramu su ga poklonila braća Pero, Risto i Lazo Jovanović, trgovci iz Tuzle, a izrađen je u Beču i plaćen 1.000 dukata.

Crkva je opstala i kada je cijela Srpska varoš, zajedno sa velikim dijelom stare Tuzle, potonula u zemlju, usljed crpljenja soli na ovom području.

Građevinari tuzlanskog „Tehnograda“ izveli su 1988. godine jedinstven poduhvat – niveliranje Sabornog hrama i Vladičanskog dvora, pri čemu je izvršeno podizanje jedne od strana za 65 centimetara, radi zaštite od slijeganja i uništenja.

Nastavila je i do danas da sa narodom dijeli i dobro i zlo, da bude ne samo duhovno, nego i mjesto kulturnog i humanitarnog okupljanja Srba koji iz Tuzle nestaju, iako su ovom gradu ostavili mnogo vrlinskog i lijepog.

(www.palelive.com / Srna)