Огласи
PRIJEDOR – Dio Prijedora koji od druge polovine 18. vijeka nosi naziv Srpska varoš danas nema poseban naziv, ali čuva zdanja iz 19. vijeka koja su simbol stvaranja srpskog građanskog društva i nosi sjećanje na imućne i poznate srpske porodice koje su nesebično pomagale ponovno rađanje ove varoši nakon velikog požara 1882. godine.
Muzejski savjetnik Vedrana Adamović smatra da današnjim generacijama nije dovoljno poznat istorijski značaj ovog dijela grada koji je bio jezgro rađanja srpskog građanskog društva, kao ni činjenica koju uvijek i iznova treba naglašavati da je prva građevina koju su sazdali nakon požara bila škola.
PRVI KORAK – IZGRADNJA ŠKOLE
„Srbi u Prijedoru poslije požara razmišljaju šta prvo da grade i odluče da to bude škola. Shvataju značaj obrazovanja. To se dešava 1884. godine, dok će crkva sačekati 1891. To se danas može nekom činiti nevažno, ali su to prvi koraci i sami počeci buđenja srpske sredine zlata vrijedni“, rekla je Adamovićeva Srni.
Ona je istakla da su i prije požara postojale i crkva i škola, da se u literaturi prvi organizovani vid školstva vezuje za 1835. godinu i da se pretpostavlja da je Crkva Svete Trojice izgrađena nakon 1847. godine.
„Kako putopisac Ivan Frano Jukić navodi: `4. novembra godine 1847. udarili su Srbi u Prijedoru temelje svojoj školi, ali kako je neko bio pronio vijest, da će graditi crkvu, zabrani im vlast gradnju.` Ipak, Aleksandar Giljferding, ruski konzul na putu ka Sarajevu, prolazeći takođe ovim prostorom, pominje 1858. godine da u Prijedoru postoji nova crkva `ali još ne osvećena`. Do tada su Srbi koristili crkvu brvnaru za crkvene i školske potrebe“, objašnjava Adamovićeva.
Kako je većina objekata bila od drveta, požar se lako i brzo širio i stradao je veći dio grada od Majkovače do Kapetanove kuće, što bi danas bio dio od željezničke stanice do teniskih terena.
„Iz pera novinara i književnika Vasilija Kondića, prvog urednika banjalučke `Otadžbine`, u tekstu koji piše za `Bosansku vilu` saznajemo da je novu školu gradila crkveno-školska opština, da je sprat ostao nedovršen kako bi ga nove generacije dovršile i da je crkveno-školski odbor `poslao je Simu Popovića zvanog Protića na ruski dvor u Petrograd da traži pomoć za izgradnju škole, te je po njegovom povratku i dobivena pomoć preko ruskog poslanstva u Beču u iznosu od 8.000 rubalja, a čime je 1884. godine podignuta nova srpska škola`,“ navodi Adamovićeva.
Ona podsjeća i na izvještavanje „Bosanske vile“ iz 1891. o poletu Prijedorčana, gdje se kaže: „U njih je sve za srpsku narodnost, a narodnost ni pošto, u njih je takva sloga, kakva se samo zaželjeti može, a kod njih je i srpska škola takva, kakve u Bosni nema, e čestita je to i rodoljubiva Srbadija“.
„Iz te tu žiže krenuo je i obrazovni i duhovni i kulturni i urbanistički razvoj. Pored škole, koja se nalazila na mjestu današnjeg doma penzionara, i crkve, koja danas čuva svoju arhitekturu iz 1891. godine, tu su Dobrotvorna zadruga Srpkinja /današnje Kolo srpskih sestara/, Srpska čitaonica, ženska škola, te društva `Vila` iz 1885. ili iz 1887. i `Soko` koji su zajedno koristili zgradu koje danas nema, koja se zvala sokolski dom, a koja se nalazila iza crkve i vidi se na starim fotografijama. Sve to je priča o svijetu koji pokušava da uhvati korak s naprednim sredinama“, dodaje Adamovićeva.
UGLEDNE SRPSKE PORODICE NESEBIČNO ULAŽU U RAZVOJ
Ona ističe da je važno razumjeti kontekst u kojem se sve ovo dešava odnosno da se prije stvaranja imućnog trgovačkog sloja kod Srba čovjek uglavnom borio za goli život i brinuo kako će prehraniti porodicu, da je dominirala poljoprivreda i da su kmetski odnosi bili izraženi i nakon pada Otomanskog carstva u kojem su jedini oblici društvenog organizovanja bili esnafi i crkvene opštine.
„Želja i potreba za druženjem, bliskošću i patriotizmom, težnja da se gaji i njeguje svoje u svim su vremenima prisutne, ali tad su bile življe jer je su tada takva društva bila nova. Ugledne srpske porodice Mitrinovića, Radetića, Kovačevića, Stojanovića, Borojevića, Kondića i Četića nesebično ulažu u razvoj infrastrukture i institucija jer trebalo je pokrenuti i zaživjeti ta okupljanja u svrhu društvenog napretka. Sve je bilo u službi opšteg. To je možda nešto što nedostaje danas – ta usredsređenost na boljitak svima“, pojašnjava Adamovićeva.
Osim Crkve Svete Trojice, koja je najveće stradanje pretrpjela za vrijeme NDH, a kao sakralni objekat od izuzetnog značaja danas je na privremenoj listi nacionalnih spomenika BiH, sačuvana je kuća prote Sime Stojanovića iz 1864. godine, novoizgrađena tri decenije kasnije, a koja je depadans Muzeja Kozare, zatim Radetića kula, građena između 1883. i 1885. godine, a koja je takođe pod zaštitom, kao i Čvrkina kuća u kojoj su danas prostorije SKUD-a „Doktor Mladen Stojanović“.
„Kondića kuća bila je kod fontane na kraju šetališta, Kovačevića na skretanju ka mostu koji vodi do LJetne bašte, Mitrinovića gdje je pekara `Galija`, Borojevića gdje je bivša slasitičarna `Kod Rame` i Četića kod željezničke stanice“, precizirala je Adamovićeva.
„PALANKA PREDOR“
Ona je podsjetila da se „palanka Predor“, izgrađena od drveta na ostrvu Svinjarici usljed migracija muslimanskog i turskog stanovništva ispred hrišćanske Austrije, prvi put pominje za vrijeme Velikog bečkog rata /1683-1699/ upravo u izvještaju austrijske vojske svojoj komandi.
Palanka je drugi put pomenuta kao kamena utvrda, kapetanija u službi vojne odbrane rubnih područja Turskog carstva 1745. i 1747. godine, o čemu svjedoči epigrafski izvor na kamenoj ploči iznad Gradske džamije. U prvoj polovini 19. vijeka ovaj stari dio grada Prijedora, postepeno gubi na značaju.
„I ta tvrđava i Srpska varoš su u blizini rijeke Sane koja je bila plovna, a izgradnjom pruge 1872. i 1873. godine, željeznički saobraćaj preuzima dominaciju nad riječnim, te se i grad dalje razvija prema današnjoj željezničkoj stanici. Tako se i centar grada pomjerio od blizine rijeke ka blizini željezničke stanice“, rekla je Adamovićeva koja je muzejski savjetnik istoričar u Muzeju Kozare u Prijedoru.
Prema njenim riječima, o paralelnom razvoju utvrđenog grada na današnjem Bereku i podgrađa odnosno naselja izvan zidova kapetanije svjedoči zastavnik Božić, austrijski agent koji tajno putuje ovim prostorima 1785. godine, pred Dubički rat /1788-1791/.
„On navodi da su kolibe izgrađene `vrlo blizu` utvrđenja. Upravo tu žive hrišćani i taj će dio sve više dobijati na značaju, posebno naselje Ograde oko tadašnje i današnje Crkve Svete Trojice i nekadašnje škole iz 1884. godine, a današnjeg doma penzionera“, ističe Adamovićeva.
(www.palelive.com / Srna)
