Istorijski razvoj Pala i opštine Pale

Nešto više nalaza iz praistorije potiče iz gvozdenog doba u područjima oko Mokrog na sjeveru, te oko Loznika i Ilijaka na istoku sa naseljima i utvrdama gradinskog tipa koji pripadaju halštatskoj kulturi Glasinačkog polja.

Područje Pala predstavljalo je oduvijek važnu saobraćajnu sponu između zapada i istoka, tj. sarajevske kotline i rijeke Drine. Kroz ovaj kraj su prolazile dvije značajne antičke komunikacije. Jednu je predstavljao trgovački put preko Mokrog i Romanije, a drugu put dolinom rijeke Prače na Ranjen, Goražde i dalje. Ostaci ovih puteva djelimično su sačuvani, kao i ostaci rimskih građevina u selima Miošići i Ilijak, zanimljivi primjerci grčke keramike i vrijedni numizmatički nalazi grčke provenijencije, iz čuvenih trgovačkih naselja antičkog doba Apollonia i Dyrrachion (Drač) iz II vijeka prije nove ere, što govori o značaju i vrijednosti ovog prostora u antičkom dobu.

Znatno više arheoloških nalaza pripada periodu srednjeg vijeka. U kasnom srednjem vijeku (XIV i XV vijek) paljanski kraj je pripadao plemićkom rodu Pavlovića, koji je ovdje imao dva, a možda i tri utvrđena grada (Pavlovac na Prači, Gradina u Gornjim Palama i Hodidjed iznad sastava rijeka paljanske i mokranjske Miljacke). Sama činjenica da je iznad južnog ruba paljanskog polja, blizu vrela Miljacke postojalo utvrđenje Gradina kao upravni centar za područje paljanskog polja, a možda i šireg područja, govori da je ovdje moralo postojati neko veće naselje.

Feudalni posjed Pavlovića, koji su spadali u red najkrupnijeg bosanskog plemstva, protezao se od Vrhbosne (današnje Sarajevo) na zapadu do Dobruna na istoku. Rodonačelnik je Pavle Radenović, koji je osim nasljednog posjeda držao rudnik Olovo, Trebinje i dio Konavala sa Cavtatom. Na tom prostoru odvijala se vrlo živa trgovina između domaćih ljudi i Dubrovnika, a glavno trgovačko središte bio je gradić Prača, koji je igrao važnu posredničku ulogu u trgovini olovom. Pavle Radenović ubijen je u međusobnom obračunu feudalaca u Kraljevoj Sutjesci kod Visokog 1415. godine. Njegov mlađi sin, Radoslav Pavlović (1420 – 1421) prodao je Dubrovniku dio Konavala i ratovao s njim oko Cavtata.

Kada su se nakon smrti bosanskog kralja Tvrtka I Kotromanića (1391) razvile borbe za bosanski prijesto, Pavlovi sinovi, pred opasnošću da im njihovi protivnici, bosanski feudalci, ne otmu i rasparčaju naslijeđenu oblast, obratili su se za pomoć nepouzdanim saveznicima Turcima. Zbog nesloge među bosanskim velikašima, bosanska srednjovjekovna država uskoro se pretvorila u tragičnu pozornicu unutrašnjih sukoba, koje su Turci, kao neprijatelji srednjovjekovne hrišćanske Bosne, vješto podsticali i koristili za svoje osvajačke ciljeve.

Padom Bosne pod tursku vlast (1463) oblast Pavlovića podijeljena je u 11 nahija, a cijelo područje Turci su, prema imenu ranijih gospodara Pavlovića nazvali Vilajet Pavli.

U prvom turskom popisu stanovništva, 1468/69. godine mjesto Pale pojavljuje se u obliku neobičnog turskog naziva Bogazi Yumry kao sjedište jedne od 11 nahija. Nahija Bogazi Yumru je obuhvatala šest sela a dva od njih bila su smještena u paljanskom polju. Jedno je Bogazi Yumru a drugo Podgrađe.

Padom Bosne pod tursku vlast, srpski narod se našao u najtežem ropstvu, eksploatisan i ponižen. Ne postoje nikakvi podaci o urbanizaciji područja Pala u turskom periodu. Jedino je varošica Prača zadržala svoj trgovački značaj, pa i izvjestan procvat, sve do velikog požara i epidemije kuge u XVIII vijeku.

Naziv Vilajet Pavli za ovo područje istočne Bosne održao se sve do početka XIX vijeka. U to doba naše naselje se počinje zvati Pale. Pod tim imenom ubilježeno je na jednoj karti iz 1877. godine, ali je i cijeli kraj obilježen kao Pale.

Prve decenije XIX vijeka nagovještavale su duboku krizu Turskog carstva, koja se ispoljavala u dva politički i socijalno potpuno različita smjera. Turska se tih godina ozbiljno suočila s nizom nacionalno – oslobodilačkih pokreta i socijalnih revolucija potlačenih naroda, a s druge strane sa ustancima i otporom muslimanskog plemstva koje se odupiralo svim pokušajima reformi i jačanju centralističkih tendencija.

Pokušaji reformi naročito su nepovoljno primani kod privilegovanih društvenih slojeva u Bosni i Hercegovini, koji su bili spremni da stupaju u otvorene sukobe sa centralnom vlašću radi očuvanja svojih ekonomskih i političkih privilegija. Na čelo nezadovoljnih bosanskih begova stavio se 1831. godine Husein-kapetan Gradaščević, jedan od najbogatijih feudalaca Bosne i Hercegovine. Pošto su zauzeli vezirski grad Travnik, pobunjeni feudalci zahtijevali su od sultana da centralna vlada obustavi dalje provođenje reformi i zadrži postojeće uređenje u Bosni i Hercegovini, te da bosanskog vezira sami postavljaju i biraju iz svojih redova. Tako bi Bosna i Hercegovina u odnosu prema centralnoj vladi, stekla izvjesnu autonomiju. Iznenađena žestinom pobune, centralna vlada je pravila privremene ustupke, a u isto vrijeme pripremala vojne snage za odlučan obračun sa pobunjenim bosanskim feudalcima.

Husein-kapetan je, ne čekajući zvanično odobrenje Carigrada, zauzeo položaj bosanskog vezira i arogantnim držanjem odbio od sebe dobar dio svojih dojučerašnjih saradnika. Centralna vlada je lukavo produbljavala taj razdor među pobunjenicima. Dok su se istaknute vođe otpora, izazvane samovoljnim postupcima Husein-kapetana, međusobno razračunavale, sultan je poslao novu vojsku koja je 1832. godine izbila na granicu Bosanskog vilajeta i počela se približavati Sarajevu.

Bitka između sultanove vojske i bosanskih feudalaca odigrala se na Palama. Husein-kapetan Gradaščević nije raspolagao dovoljnim snagama i pretrpio je poraz. U bici na Palama skršene su glavne snage otpora bosanskih feudalaca. Centralna vlast je odmah pristupila zavođenju reda i likvidaciji preostalih protivnika.

Ovaj period otvorenih sukoba između centralne vlasti i bosanskog plemstva još je više doprinio unutrašnjoj anarhiji u turskom upravnom i društvenom sistemu. Potlačeno hrišćansko stanovništvo bilo je u tom periodu izloženo pojačanoj eksploataciji i samovolji feudalaca i opterećeno novim poreskim obavezama i drugim dažbinama. Na ovako teško stanje narod je odgovorio nizom seljačkih ustanaka (1834. godine u Posavini, 1852. i 1857. godine u istočnoj Hercegovini, 1858. godine u Krajini). Ovi ustanci predstavljali su uvod u veliki bosanskohercegovački ustanak 1875 – 1878 (Nevesinjska puška. Godinu dana poslije izbijanja ustanka, Srbija i Crna Gora sklopile su savez i objavile rat Turskoj. Ovakav razvoj događaja doveo je do miješanja velikih sila, u prvom redu Austrougarske i Rusije. Pobjeda Rusije u ratu protiv Turske 1877. godine, a naročito odredbe Sanstefanskog mira, koji je bio motivisan isključivo ruskim osvajačkim interesima, izazvali su protivljenje drugih velikih sila. Na Berlinskom kongresu 1878. Rusija je bila prisiljena da revidira odredbe Sanstefanskog ugovora. Time je „Istočno pitanje“ riješeno u korist velikih zapadnih imperijalističkih sila.

Članom 25 završnog akta Berlinskog kongresa, Austrougarska Monarhija dobila je mandat velikih sila da okupira Bosnu i Hercegovinu pod perfidnim izgovorom da će uspostaviti mir i političku stabilnost u ovim pokrajinama. Dalji razvoj događaja nepobitno je dokazao da je Austro-Ugarska došla u Bosnu i Hercegovinu kao osvajačka imperijalistička sila s težnjom da okupirane teritorije pretvori u bazu za dalje prodiranje na Balkan. U doba austrougarske okupacije izvršen je značajan prelaz sa naturalne na robno-novčanu privredu, započela je izgradnja komunalnih objekata, željezničkih pruga i puteva i snažna industrijalizacija. Austrougarski kapital je dobio odriješene ruke u eksploataciji prirodnih bogatstava, a u prvom redu šumskog i rudnog bogatstva. Austrougarska vlast je odmah ustupila svojim firmama više od 300.000 hektara najboljih šumskih površina i započela izgradnju pilana i drugih preduzeća za industrijsku preradu drveta. U to vrijeme i područje Pala počelo se pretvarati u važan centar drvne industrije. Tada je započelo intenzivije naseljavanje paljanskog polja. Ljudi su pokazivali tendenciju da se približe industrijskim centrima i komunikacijama.

Prema popisu stanovništva iz 1895. godine, Pale su, sa okolnim selima, imale ukupno 483 stanovnika. Od toga broja, 440 stanovnika živjelo je od poljoprivrede i sječe šume, a 27 od službe. Industrijski razvoj je povukao za sobom i razvoj tercijarnih djelatnosti. Otvaraju se trgovačke radnje, gostionice i druge uslužne djelatnosti.
U februaru 1907. godine započela je sa radom prva Osnovna škola na Palama. To je bila konfesionalna škola, kojom je upravljao Crkveno-školski odbor Pravoslavne crkve na Palama. Ona je bez ikakvih obaveza primila u svoje školske klupe i djecu drugih vjeroispovijesti, tako da je pored pravoslavne djece, Srpsku narodnu osnovnu školu u Palama pohađalo i dvadesetoro katoličke i jevrejske djece, čiji su roditelji bili zaposleni većinom kao kvalifikovani radnici u paljanskoj pilani.

Prema službenim podacima austrougarske uprave za Bosnu i Hercegovinu, na Palama su već 1879. godine postojale dvije evropski uređene pilane, a njihovi proizvodi su čekali da budu transportovani za Sarajevo cestom čija je izgradnja tada bila u toku. Kada je izgradila strateški važnu željezničku prugu Sarajevo – Višegrad (1905. godine), Austrougarska je imala u vidu i njen veliki privredni značaj. Tada su Pale dobile svoju željezničku stanicu, a šumarstvo i industrijska prerada drveta novi razvojni podsticaj. To je imalo za posljedicu veće ulaganje stranog kapitala u privredni razvoj paljanskog kraja. Tako je 1912. godine u Podgrabu otvorena velika pilana u vlasništvu italijanske firme „Đuzepe Feltrineli i kompanija“ iz Milana, dok je na Palama radila pilana sa pet gatera u vlasništvu firme „Zadik s. Finci“. Ova firma je na submisijskoj licitaciji 1911. godine dobila pravo na dvadesetogodišnju eksploataciju šumskog područja Romanija – Mokro, s godišnjim etatom od 10.000 m³ četinara i 13.250 m³ bukovine. Godine 1913. firma „Zadik s. Finci“ prodala je pilansko postrojenje na Palama grčkoj firmi „Grčko društvo za trgovinu i industriju drveta u Atini“ – Filijala Pale, a 1914. godine prenijela na nju i ugovor o eksploataciji.

Izbijanje Prvog svjetskog rata 1914. godine omelo je grčku firmu u provođenju poslovnih planova, pa je neposredno nakon završetka rata napustila svoje poslovanje u Bosni i zaključila aranžman sa Vasom Todorovićem, predratnim upravnikom njihove pilane na Palama, kojem je prepustila pilansko postrojenje na Palama u ugovorno područje Romanija – Mokro, s tim da im se isplata vrši sukcesivno isporukom drvene građe.

Uzroke Prvog svjetskog rata treba tražiti u međusobnom suprotstavljanju i sukobima velikih imperijalističkih sila, koje su počele oštru borbu za područja uticaja i osvajanja svjetskog tržišta. Sedmog oktobra 1908. godine Austro-Ugarska je objavila proklamaciju o aneksiji Bosne i Hercegovine i time samovoljno prekršila odredbe Berlinskog ugovora. Za Srbiju i Crnu Goru to je značilo konačno utvrđivanje Austro-Ugarske na Balkanskom poluostrvu i ukazivalo na njene dalje osvajačke pretenzije.

Pogoršavanje opšte međunarodne situacije i sve veće zaoštravanje odnosa između Srbije i Austrougarske uticalo je na stvaranje velike unutrašnje napetosti u Bosni i Hercegovini. Kada su pripadnici jugoslovenski orijentisane tajne omladinske revolucionarne organizacije „Mlada Bosna“, razočarani u kapitulantsko držanje bosanskih građanskih političara, 28. juna 1914. godine u Sarajevu izvršili atentat na austrougarskog prestolonasljednika Franca Ferdinanda, sukob između Austro-Ugarske i Srbije dostigao je kulminaciju. Austro-Ugarska je optužila Vladu Srbije za oranizovanje Sarajevskog atentata i odlučila da ovaj događaj iskoristi kao povod za rat. 28. jula 1914. godine, mjesec dana nakon Sarajevskog atentata, upadom austrougarske vojske na teritoriju Srbije, započeo je Prvi svjetski rat (1914- 1918).

Poslije sjajne pobjede na Ceru, Srpska vojska je na zahtjev saveznika, početkom septembra 1914. godine forsirala rijeke Savu i Drinu i prodrla na teritoriju Austro-Ugarske. Austrougarska komanda je odmah sa dvije armije prešla u kontraofaznivu i borbe su se ponovo prenijele na teritoriju Srbije. Da bi vezale dio neprijateljskih snaga i olakšale položaj svoje glavnine na osnovnom pravcu neprijateljskog napada, crnogorska vojska i Užički odred Srpske vojske izvršili su početkom oktobra 1914. godine prodor u pravcu Sarajeva i izbili na područje Romanije. Tada su dijelovi crnogorske vojske ušli u Pale, a njihove patrole i prethodnice do Kozje ćuprije nadomak Sarajeva. Pošto se crnogorska vojska uskoro morala povući veći dio srpskog stanovništva sa područja Pala povlači se zajedno sa vojskom. Svi oni koji nisu uspjeli pobjeći, bili su izloženi surovim represalijama šuckora (austrougarska neregularna milicija). Pale su potpuno spaljene i opustošene, a na željezničkoj stanici Pale, na Kalovitim brdima i Koranu podignuta su vješala. Obješena su 54 čovjeka, dok je dio zatečenog stanovništva protjeran u koncentracioni logor. Znatan broj seoskih porodica iz Prače, Vijara, Buđa, Podgraba, Vrhprače, Gorovića, Hotočine, Glasinca, Podromanije i Sočica zaustavljen je od austrougarskih vojnika i šuckora na putu prema Drini, pošto nisu uspjeli da se na vrijeme evakuišu preko mosta u Goraždu. Iz te grupe na Jabuci je odmah izdvojeno 48 odraslih muškaraca, koji su strijeljani. Njihove žene i djeca odvedeni su u logor.

Jedan od najstrašnijih logora bio je koncentracioni logor u Doboju, kroz koji je od decembra 1915. do jula 1917. godine prošlo više od 45.000 interniraca. „Istine o ovom logoru su toliko potresne i užasne, da su bez presedana i podsjećaju na stravu i pakao Jasenovca i drugih poznatih fašističkih logora u Evropi u Drugom svjetskom ratu.“ Tačan broj umorenih u ovom logoru (uglavnom staraca, žena i djece, najviše iz jugoistočnih dijelova Bosne i Hercegovine), vjerovatno nikada nećemo saznati, a prema nezvaničnim procjenama iznosi preko 10.000. Dosadašnje publikacije o dobojskom logoru navode više od 1.000 imena identifikovanih žrtava, među kojima više od 230 imena ljudi sa područja današnje opštine Pale.

Kraj Prvog svjetskog rata zatekao je Pale potpuno opustošene. Međutim, promjena političkih prilika, slom Austrougarske Monarhije i stvaranje zajedničke jugoslovenske države – Kraljevine Jugoslavije, omogućile su da se pristupi obnavljanju porušenih naselja i podizanju privrede. Osnovu privrednog razvoja Pala, kao i ranije, čine prirodne osobine paljanskog kraja, a prije svega šumsko bogatstvo. Razvoj paljanskog naselja ubrzale su i povoljne saobraćajne veze sa Sarajevom, koje se postepeno pretvaralo u snažan industrijski centar. Godine 1928. Pale su postale sjedište opštine. Godine 1939. na području paljanske opštine radilo je 14 pilana, koje su godišnje obrađivale više od 90.000 kubnih metara tesane građe. Ubrzani privredni razvoj uticao je na povećanje broja stanovnika. U periodu od 1921. do 1931. godine broj stanovnika se povećao sa 2.382 na 11.103.

Tridesetih godina 20. vijeka u užem dijelu Pala koncentrisalo se već 40 do 50 zgrada, a 1935. godine Pale su dobile savremeni vodovod sa izvora rijeke Miljacke.

Tada se osjetio i snažniji polet na polju obrazovanja stanovništva i u razvoju kulturnog i sportskog života na Palama. Obnavljane su stare i otvarane nove škole. Središte kulturnog života na Palama bio je Dom žrtava Prvog svjetskog rata, sagrađen u jesen 1928. godine. U okviru Doma nalazila se velika gimnastička dvorana sa svim potrebnim gimnastičkim spravama, a s vremena na vrijeme u njoj su održavane razne priredbe i zabave. Značajnu ulogu u kulturnom životu mjesta imale su amaterska dramska grupa, te folklorna sekcija.

Kulturno i sportsko društvo „Soko“ zaslužno je za masovno uključivanje omladine u sportski život. U okviru Društva posebno se njeguju gimnastičke, ritmičke i sletske vježbe. Paljanski sokoli sa uspjehom učestvuju na sletskim vježbama u Zagrebu, Ljubljani i Pragu. Godine 1934. osnovan je Fudbalski klub „Vihor“. Izgrađeno je fudbalsko igralište. Iste godine osnovan je Smučarski klub i izgrađena prva smučarska skakaonica sa drvenom konstrukcijom.
Odmah nakon Prvog svjetskog rata na lokalitetu Kalovita brda na Palama otvoreno je dječje oporavilište. Tu su uglavnom boravila djeca sarajevskih osnovnih škola, koju je Dječji antituberkulozni dispanzer upućivao na jednomjesečni oporavak, s obzirom da su Pale i ranije bile poznate kao klimatsko lječilište sa čistim planinskim vazduhom. U tom periodu Pale su dobile i prvu zdravstvenu ustanovu – ambulantu „Sokolske zdravstvene zadruge“, biblioteku sa čitaonicom i druge sadržaje.

U četvrtoj deceniji 20. vijeka Pale već imaju izgled malog, ali lijepo uređenog mjesta. Znatan broj intelektualaca, kao i bogatijih i uticajnijih ljudi iz Sarajeva i drugih krajeva zemlje, izgradio je na Palama svoje ljetnikovce. Među njima su se posebno isticali: Pero Slijepčević, profesor Skopskog univerziteta i književni kritičar, Jovan Kršić, književni kritičar, Milutin Janjušević, upravnik Sarajevskog pozorišta, i doktor Teodor Živanović. Među vlasnicima vila bilo je dosta ljekara i banskih činovnika, uključujući i samog bana Drinske banovine Velimira Popovića. Ovi ljudi uticali su svojim autoritetom da se Palama kao naseljenom mjestu posveti više pažnje.

Međutim, ovakav trend privrednog i kulturnog razvoja Pala bio je grubo prekinut izbijanjem Drugog svjetskog rata i napadom fašističkih snaga na Jugoslaviju 6. aprila 1941. godine. Oko 50 njemačkih, italijanskih i mađarskih divizija naišle su na slab i neorganizovan otpor jugoslovenske vojske. Poslije zauzimanja Zagreba i Beograda, njemačke i italijanske snage su napredovale prema centralnim dijelovima Jugoslavije i u pravcu jadranske obale. Jugoslovenska vrhovna komanda uzaludno je pokušavala da uspostavi kontrolu nad događajima i spriječi potpuno rasulo jugoslovenske vojske. 15. aprila 1941. godine njemačke oklopne i motorizovane divizije zauzele su Sarajevo i na Palama zarobile jugoslovensku Vrhovnu komandu. Ubrzo nakon toga, opunomoćenici Vrhovne komande potpisali su 17. aprila u Štabu njemačke Druge armije u Beogradu bezuslovnu kapitulaciju. Kratkotrajni Aprilski rat doveo je do potpunog raspada Jugoslavije, koja je bila rasparčana na više međusobno potpuno odvojenih administrativnih dijelova. Na teritoriji Hrvatske, Bosne, Hercegovine i Srema njemačka i italijanska vlada stvorile su takozvanu Nezavisnu Državu Hrvatsku i na vlast dovele ustaše na čelu sa Antom Pavelićem.

Prvi potez ustaških vlasti na Palama bilo je demoliranje i skrnavljenje Pravoslavne crkve i rušenje spomenika žrtvama Prvog svjetskog rata. Sve radnje trgovaca Srba bile su odmah rekvirirane i predate simpatizerima ustaškog pokreta. Natpis na Domu žrtava Prvog svjetskog rata, napisan pozlaćenim slovima, obijen je čekićima, a spomenik žrtvama ispred Crkve izvaljen je i potpuno uništen. Bivši Dom žrtava Prvog svjetskog rata pretvoren je u ustašku postaju u kojoj se nalazila i kancelarija tabornika. Na cijelom prostoru te kvislinške države jedan od glavnih njenih političkih ciljeva bilo je provođenje genocida prema Jevrejima i Srbima, pa su se i lokalne ustaše na Palama trudile da ne zaostanu u njihovom provođenju.

Prvo su počela pojedinačna hapšenja, a uskoro zatim i masovne deportacije i likvidacije uglednih Srba. Bivši Dom žrtava Prvog svjetskog rata pretvoren je u ustaški zatvor i mučilište, kroz koje su prošle stotine novih nevinih žrtava. Opijeni vlašću ustaški zločinci su u ljeto 1941. godine izvršili prvi masovni pokolj Srba u selima Njemanici i Bjelogorcima. Tom prilikom je na zvjerski način ubijeno 60 ljudi, a sela su spaljena.

Na ovakve postupke ustaških vlasti narod Romanije i paljanskog kraja, u noći između 31. jula i 1. avgusta 1941. godine, odgovorio je podizanjem oružanog ustanka. Ustaške vlasti i njemačka okupaciona sila uzalud su masovnim odmazdama i terorom pokušavali da ga uguše.
Ustaške vlasti često su zloupotrebljavale lojalnost i naivnost srpskog stanovništva. Njihova zločinačka metoda sastojala se u tome da pošalju ljudima zvanične pozive radi navodnog dobivanja dozvola za slobodno kretanje, izdavanje legitimacija i slično, a zatim su ih, kad bi se ljudi odazvali, hapsili, odvodili i ubijali. Tako su u avgustu 1941. godine pohvatali na prevaru 75 uglednih Srba sa Pala i okoline i umjesto odlaska na rad proveli u koncentracioni logor Kruščicu kod Viteza u centralnoj Bosni, gdje su ih noževima i maljevima masakrirali ustaški zločinci.

Sredinom novembra 1943. godine u akciji odmazde nad civilnim stanovništvom ustaše su pobile više od 100 stanovnika sela Rakovca, o čemu i danas svjedoče dva spomenika – jedan u Krivodolima, a drugi na Rakovcu. Pošto se 45 muškaraca iz tog sela odazvalo pozivu ustaških vlasti da, navodno, dobiju dozvole za slobodno kretanje, ustaše su ih na prevaru uhapsile, vezale žicom jednog za drugog i, nakon mučenja, odvele do potoka u Krivodole, gdje su ih noževima masakrirale. Ovaj zločin predstavljao je samo prvu fazu njihove zločinačke akcije. Pošto su u Krivodolima pobili odrasle muškarce, krenuli su u selo Rakovac i nastavili da ubijaju nemoćne starce, žene i djecu. Tom prilikom su ustaše pokazale takvu bestijalnu okrutnost i upornost u progonjenju nevinih žrtava, da su zbog toga došli u sukob s njemačkim vojnicima na obližnjem Alijinom brdu. Jedan od preživjelih iz tog pokolja, Milan Starčević, koji danas živi na Palama, kaže: „Videći da jedan dio seljana nedostaje, ustaše su došle na Alijino brdo. Tamo su ih Nijemci zaustavili. Nisu im dali da uđu u Santračevu kuću gdje se sklonilo desetak izbjeglih žena i djece. Čak je i pucnjave bilo između njih. „Njegov brat je sutradan ujutro, sa još nekoliko preživjelih i grupom Nijemaca, otišao na stratište gdje su zakopali žrtve ustaške kame i sjekire.“

Za vrijeme NDH stradalo je u masovnim pokoljima ustaša i srpsko stanovništvo Vrhprače, Vijara, Jelovaca i drugih mjesta. U toku Drugog svjetskog rata na području opštine Pale stradalo je oko 1.200 civila, dok je u oslobodilačkoj borbi protiv fašizma poginulo više od 350 boraca. Gubici Jugoslavije u Drugom svjetskom ratu bili su strahoviti. U borbi protiv fašističkih osvajača poginulo je više od 300.000 ljudi, a u koncentracionim logorima, zatvorima – od gladi, bolesti i ratnih razaranja stradalo je 1.400.000 civilnih žrtava. Samo u koncentracionom logoru Jasenovac na teritoriji ustaške NDH umoreno je na zvjerski način oko 700.000 ljudi, najvećim dijelom Srba i Jevreja. Ako uporedimo ljudske žrtve Jugoslavije sa žrtvama ostalih naroda u toku Drugog svjetskog rata, onda je u odnosu na broj stanovnika jedino Poljska imala veće gubitke.

Poslije Drugog svjetskog rata, mjesto i opština Pale, zahvaljujući velikom požrtvovanju i naporima stanovništva, postepeno ulaze u savremenu fazu svog privrednog i društvenog razvoja. Godine 1946. na mjestu stare pilane podignuta je nova, koja je godišnje obrađivala 25.000 kubnih metara pilanske oblovine i zapošljavala 320 radnika, od kojih je 170 radilo u pilani, a 150 u šumi, na sječi i otpremi drveta. Godine 1952. izgradnjom Vojno-remontnog zavoda na Koranu, privreda Pala je dobila prvi značajniji objekt metalne industrije, koji je u periodu od 1952. do 1960. godine zapošljavao 300 – 400 radnika. Razvoj metalne industrije podstakao je migraciona kretanja (doseljavanje). Niču nova stambena naselja, grad Pale se prostorno širi i povezuje sa naseljem Koran. Godine 1968. Vojno-remontni zavod Koran ulazi u korporaciju metalne industrije „FAMOS“ i organizuje se kao preduzeće metalne industrije „Famos – Koran“. Ova integracija dovela je do uspješnog usvajanja novih razvojnih programa proizvodnje dijelova motora, mjenjača i vozila. Krajem osamdesetih godina, u preduzeću „Famos“ Koran radilo je 2.000 radnika. Otvorene su dvije nove fabrike: Fabrika za proizvodnju turbokompresora i Fabrika za proizvodnju dijelova motora OM-360.

Međutim, već krajem osamdesetih i početkom devedesetih godina 20. vijeka stanje u Jugoslaviji ni u ekonomskom ni u političkom pogledu nije više bilo kao ranije. U zemlji je narastala oštra politička i ekonomska kriza, praćena nacionalističkim i separatističkim tendencijama, posebno u Hrvatskoj, Sloveniji i na Kosovu. Uzroci ove pojave nalaze se, s jedne strane u unutrašnjem ustrojstvu same države, odnosno u Ustavu iz 1974. godine, a s druge strane u potpunom nerazumijevanju i nedopustivom protivpravnom tretiranju Jugoslavije od strane međunarodne zajednice.

U toku 1991. i 1992. godine na primjeru Jugoslavije pogaženi su Međunarodno javno pravo, Povelja Organizacije ujedinjenih nacija, Ustav SFRJ i Ustav Bosne i Hercegovine. Zemlje evropske zajednice prekršile su svoja sopstvena pravila i odredbe Konferencije o evropskoj bezbjednosti i saradnji (KEBS), i to nikoga u Evropi nije naročito brinulo. A kad je međunarodna zajednica nesmotreno priznala otcjepljenje Bosne i Hercegovine od Jugoslavije, građanski rat u Bosni i Hercegovini postao je neizbježan. Smatrajući, s pravom, da je time izgubio svoju zajedničku državu, u kojoj je do tada živio ravnopravno sa ostalim narodima, srpski narod je stupio u odbranu svojih ljudskih i nacionalnih prava.

U periodu građanskog rata 1992. do 1995. godine Pale su bile privremena prijestonica Republike Srpske. Tu su se nalazile političke i pravne institucije: Vlada i njeni organi, Skupština Republike Srpske i dr. U isto vrijeme, Pale su bile i značajan kulturni i informativni centar, s nizom kulturno-informativnih institucija, kao što su Novinska agencija SRNA, Televizijski studio KANAL S, novine „Javnost“ i „Ognjišta“. Građanski rat u Bosni i Hercegovini završen je potpisivanjem Dejtonskog sporazuma 14. decembra 1995. godine, kada je iscrpljenim akterima sukoba konačno data mogućnost da svoje međusobne nesuglasice rješavaju demokratskim putem.