Kako je formirana Srpska autonomna oblast Romanija

„Pale su voljom sudbine ili zamršenih političkih igara po drugi put u ovom vijeku ušle u istoriju srpskog naroda“, tako je u svojoj knjizi „Pale – Ratna hronika“ napisao Slobodan Srdanović ističući da su postale ratna prestolnica Republike Srpske u tragičnom građanskom ratu vođenom na prostoru od 6.4.1992. do 14.12.1995. godine.

 
U realizaciji programa Alije Izetbegovića, vodećeg muslimanskog ideologa i tvorca „Islamske deklaracije“ ključnu ulogu u operacionalizaciji programa njegove stranke preuzima Teritorijalna odbrana Bosne i Hercegovine, kao komponenta oružanih snaga po tumačenju odredbi tadašnjeg Ustava Bosne i Hercegovine. No teritorijalna odbrana sve manje biva komponenta oružanih snaga savezne države, a sve više samostalna oružana sila Bosne i Hercegovine i konkurent saveznoj vojsci sa jasnim indicijama da postane buduća samostalna vojska suverene Bosne i Hercegovine.

Na sceni je smjenjivanje, hapšenje i žigosanje srpskih komandanata teritorijalne odbrane na opštinskim nivoima koji se ne uklapaju u koncepciju muslimanske teritorijalne odbrane. U afirmaciji te nove koncepcije teritorijalne odbrane ističu se muslimanski oficiri, generali Mujo Mujkić i Sakib Pozderac te pukovnici Mujo Kafedžić, Hasan Efendić i pukovnik Jovan Divjak.

…

Jedan od prioritetnih ciljeva muslimanskog vojnog vrha iz Sarajeva je konstituisanje Opštinskog štaba teritorijalne odbrane na Palama prema mjeri i ciljevima Teritorijalne odbrane Bosne i Hercegovine, što je veoma značajno kada se ima u vidu da je na Palama oduvijek bila velika koncentracija naoružanja i vojne opreme JNA, a ni politički značaj Pala nije zanemarljiv. Na nivou grada Sarajeva pod okriljem Gradskog štaba teritorijalne odbrane formira se i učvršćuje vojno politički lobi sačinjen od komandanata štabova teritorijalne odbrane i političkih funkcionera bivšeg Saveza komunista koji sve više stavlja pod kontrolu legalne organe vlasti u opštinama tadašnjeg grada Sarajeva, a jedna od gradskih opština bile su i Pale, sve do novembarskih izbora 1991. godine.

Tri srpska oficira iz Štaba sa Pala po želji Hasana Efendića bivaju uklonjeni sa dužnosti u jesen 1988. godine zbog navodnog oportunizma i narušavanja međuljudskih odnosa, a umjesto njih se proizvode i postavljaju muslimanski oficiri. Tako se u predvečerje građanskog rata na Palama konstituiše muslimanski štab teritorijalne odbrane. Tako je rasrbljavanje Pala počelo ogledno da se provodi na primjeru teritorijalne odbrane Pala. Tek nakon novembarskih izbora 1991. godine rukovodstvo Srpske demokratske stranke na Palama vrši kadrovske promjene u Štabu i vraća povjerenje u teritorijalnu odbranu Pala. Nekoliko godina kasnije ispostavilo se da su muslimanski oficiri sa Pala bili dio najekstremnijeg krila SDA i muslimanske vojske: Safet Caferagić je predvodio zelene beretke u napadu na Srbe u sarajevskom naselju Pofalići u ljeto 1992. godine. Idriz Efendić, nesuđeni komandir stanice javne bezbjednosti Pale postaje komandant brigade u goraždanskoj enklavi, a Bahto Hamid postaje brigadni general i komanduje 81. divizijom muslimanske vojske u Goraždu.

Odjeci rata u Hrvatskoj

Formiranje Srpske demokratske stranke na Palama došlo je kao logičan nastavak nacionalnog pokreta Srba u Hrvatskoj pod vođstvom Jovana Raškovića i hrvatsko-srpskog rata.

U borbi snaga JNA i srpskog naroda protiv Tuđmanovog režima u Hrvatskoj priključuju se mnogi članovi i odvažni Srbi sa Romanije. Veći broj ih je sa Pala. Neki su išli u manjim grupama neki samostalno, a neki u okviru ratnih jedinica rezervnog sastava. Devedeset prve godine pred početak rata u Bosni na hrvatskim frontovima ginu dva Paljanina – Jovo Cicović i Dragiša Radović.

Rat u Hrvatskoj ostavio je snažan utisak na sve Srbe Romanije i na kasnije događaje koji će se odvijati na prostorima između Une i Drine.

U oktobru 1991. godine na Pale stižu srpske izbjeglice iz Zapadne Slavonije. Žene i djeca, njih oko 500. Stigli su pretežno iz Voćina i Grubišina Polja. SDS Pala na čijem čelu je bio Svetislav Lučić, poznati metalski i sportski radnik sa Pala, dobro je pripremio i organizovao doček sprske nejači iz Slavonije.

Izbjeglice dobivaju kolektivni smještaj u najboljim turističkim objektima na Palama, a u materijalno zbrinjavanje izbjeglica, pored državnih organa i Opštine uključuju se mnogi privredni kolektivi i privatna lica.

…

I muslimani šalju svoje jedinice u Hrvatsku i one se tamo obučavaju i ratuju, naravno, u korist hrvatske vojske. Tako su se u proljeće 1992. godine na vrelim frontovima kod Pakraca borili jedni protiv drugih, Srbi i muslimani sa Pala. SDA je, naime, formirala jedan vod vojnika (iz Prače i Renovice) i uputila ga u Hrvatsku. Bili su to pripadnici rezervnog sastava muslimanske milicije.

Izdvajanje iz gradske zajednice

Politička borba tri nacionalne zajednice u prvim mjesecima 1992. intenzivira se na svim frontovima. Na političkim mitinzima u Sarajevu u februaru 1992. godine pripadnici nacionalnih stranaka hrvatskog i muslimanskog naroda vežu hrvatske i muslimanske zastave i stvaraju koaliciju u borbi protiv srpskih nacionalnih interesa. Hrvati prihvataju da na predstojećem izjašnjavanju o budućnosti Bosne i Hercegovine glasaju za nezavisnost i suverenost Bosne što se 1. marta 1992. i događa. Počinje cijepanje napuknutog BiH parlamenta i demontaža neprirodno uspostavljene vlasti tri međusobno suprotstavljene zajednice.

Na Palama počinje naoružavanje članova SDS, formiranje vojne komande i izvlačenje vojnih efektiva iz dubine hrvatsko muslimanske teritorije na Romaniju. Za Pale se postavlja najznačajniji politički zadatak. Razdružiti se iz Skupštine grada Sarajeva i uspostaviti vlast i kontrolu na svojoj teritoriji i udružiti se u Zajednicu romanijskih opština (Srpska autonomna oblast Romanija). SAO Romanija je prvi pokušaj Srba romanijske regije da na dijelu teritorije BiH institucionalizuje srpsku vlast i odvoje se od centralne vlasti. Prvi predsjednik Vlade SAO Romanije bio je Drago Blagojević, predsjednik višestranačkog parlamenata Pala – Slobodan Kovačević, a SDS-a Svetislav Lučić. Sve te ciljeve nije jednostavno realizovati, ali do aprila 1992. Srbi Pala ih realizuju u potpunosti. Za sve to vrijeme stranački predstavnici sa Pala u organima i na funkcijama vlasti grada Sarajeva nemilosrdno razaraju sistem jedinstvene gradske vlasti, prebacuju na Pale materijalna dobra, finansijska sredstva i vojnu opremu i počinju pripremu naroda za rat.

U tom vremenu razbijanja organa gradske vlasti posebno značajnu ulogu odigrali su Paljani Mićo Stanišić, na dužnosti načelnika Gradskog ministarstva unutrašnjih poslova, i Nenad Veselinović, sekretar Gradskog sekretarijata za saobraćaj i narodni poslanik u Skupštini Republike. Ova dva prvaka su, pored Jovana Šarca predsjednika SDS-a, bili najmarkantnije političke figure na Palama u proljeće 1992. godine.

…

Jovan Rašković na Palama

Deveti avgust 1990. godine za Pale je imao istorijski značaj. Na stadionu FK Romanija u svečanoj atmosferi održan je javni miting SDS opštine Pale. Prvi stranački miting nakon pola vijeka vladavine jednopartijskog komunističkog sistema u prethodnoj Jugoslaviji.

Ambijent neuobičajeno veličanstven i pomalo zastrašujući. Aktivisti SDS prave svečanu binu pored koje se vijori srpska zastava samo pedeset metara od zgrade Skupštine opštine u čijim prostorijama još vise crno-bijele fotografije namrgođenog Broza.

Probuđeno nacionalno osjećanje daje posebno raspoloženje masi naroda koji se sliježe na stadion. Na mitingu govore vođe SDS sa Pala: profesor Vojislav Milutinović, Miro Radović, Radomir Nešković, Jovo Šarac, te visoki gosti, profesor Jovan Rašković, predsjednik SDS Hrvatske i Radovan Karadžić, predsjednik SDS Bosne i Hercegovine.

Nastup profesora Raškovića ostavio je dubok utisak na mnogobrojne posjetioce. Govorio je smireno i nadahnuto. Očigledne su bile poruke iz njegovog govora da se za srpsko pitanje treba boriti demokratskim i političkim sredstvima i snažnim osloncem na Srbiju ili, – „starijeg brata“ – kako reče Rašković. Nakon mitinga oduševljenje. Desetine automobila prekrivenih srpskim trobojkama prolaze Palama. Na ulicama euforija i zanos, ali i pritajena strepnja od daljeg razvoja situacije, jer muslimani nisu oduševljeni ovim mitingom. Oni osjećaju strah i nelagodnost pri svakom pogledu na zastavu u čijem centru je ucrtan krst sa ocilima.

Posebno nacionalno značenje imalo je okupljanje kod Novakove pećine. Naime, već nekoliko godina na Đurđevdan, 6. maja, paljanski Srbi izvan institucija zvanične vlasti, organizuju đurđevdanske uranke kod Novakove pećine na Romaniji. Starina Novak, legendarni epski junak, valjda je najupečatljiviji simbol i identifikacija paljanskih Srba sa hajdučkim vremenom. Srbi sa Romanije su, više od drugih, tradicionalan narod koji je više vezan za svoju junačku prošlost nego za budućnost.

No veći problem od te emotivne vezanosti za legendarnog hajduka je opterećenost prošlošću i želja da se u novim dramatičnim političkim okolnostima ožive stari likovi i običaji. Po tome su Srbi sa prostora Romanije specifični, a tu specifičnost i istorijski tradicionalizam u predvečerje 21. vijeka ne razumije niko izvan etničkih srpskih prostora, a pogotovo ne međunarodna zajednica. Na tim đurđevdanskim urancima se jednostavno rečeno – srbuje. Uz nezaobilazni srpski običaj pečenja jagnjadi i prasadi pije se pivo i rakija, pjevaju četničke pjesme, gusla, puca iz oružja i neizbježno u polupijanom i pijanom stanju diskutuje o politici. Na tim zborovanjima skuplja se i koncentriše nacionalni naboj i povećava psihološki pritisak na ionako prestrašene muslimane koji saznaju za okupljanje „četnika“ na Romaniji što unosi paniku u muslimanskim selima. Posljednjem uranku 6. maja 1991. godine pored doktora Karadžića, prisustvovao je i Vojislav Šešelj, inače lider Srpske radikalne stranke.

Akteri ovog skupa pratili su ga sa oduševljenjem. Đurđevdanski uranak 1991. godine bio je posljednje okupljanje najortodoksnijih Srba sa Pala i Romanije. Sljedeći Đurđevdan Paljani će dočekati u krvavim ofanzivama zelenih beretki na sarajevskom ratištu, (u narodu je ostalo sjećanje da je na zadnjem uranku vojvodi Šešelju pukao kolan na kobili i da se vojvoda stropoštao na zemlju)…

_______________

Srpska autonomna oblast Romanija formirana je 9. novembra 1991. Reorganizacijom Srpskih autonomnih oblasti 21. novembra spaja se sa Srpskom autonomnom oblasti Birač i tada nastaje Srpska autonmna oblast Romanija-Birač, koja 9. januara 1992. godine ulazi u sastav Srpske Republike Bosne i Hercegovine. Geografski regioni na kojima se pružala SAO Romanija-Birač su planine Romanija i Jahorina, te Glasinačko polje i region Birač. Administracija SAO Romanije, kasnije SAO Romanije-Birač se nalazila na Palama.

(www.palelive.com / Odlomak iz knjige „Pale – Ratna horinika“, Beograd 1998. godine)