Огласи
Do pred tridesete godine XIX vijeka bilo je u našim zemljama čestih i velikih ustanaka protiv Turaka u kojima su učestvovali Srbi, a ponekad i turski zulumćari iz janjičarskih i krdžaliskih redova.
Turske reforme koje su počele krajem dvadesetih godina XIX vijeka izazvale su otvoreno nezadovoljstvo muslimana u Bosni protiv carigradske vlade. 1831. godine Porta uvodi redovnu vojsku, što daje povoda velikom ustanku koji će povesti mladi i ambiciozni musliman iz Bosne Husein – beg Gradaščević, kapetan grada Gradačca, prozvan „Zmaj od Bosne“.
Husein-kapetan Gradaščević
Gradaščević Husein – beg je rođen u Gradačcu 1802. godine, a preminuo je od teške bolesti u Istanbulu 1833. godine, godinu dana nakon slamanja njegovog ustanka. Protiveći se reformama Husein postaje vođa bosanske opozicije i ulazi u savez sa Mustafa Škodra-pašom, vođom albanskih autonomista. Na početku ustanka 26. marta 1831. begovi su potukli vojsku bosanskog vezira Ali Namik-paše blizu Travnika. Pošto su zauzeli vezirski grad Travnik, pobunjeni feudalci zahtijevali su od sultana da centralna vlada obustavi dalje provođenje reformi i zadrži postojeće uređenje u Bosni i Hercegovini, te da bosanskog vezira sami postavljaju i biraju iz svojih redova. Veliki vezir Namik-paša se sakrio u Stolac i odatle uz pomoć hercegovačkih begova koji su bili protiv Huseina, napada albanske autonomiste na čelu sa Mustafa Škodra-pašom. U velikoj i odlučujućoj bici na Kosovu 18. jula, Husein-kapetan pobjeđuje velikog vezira. Poslije te pobjede „Zmaj od Bosne“, kako se sam nazivao, izborom svojih drugova, postaje bosanski vezir. Protiv njega se organizovala gotovo sva Hercegovina, koju su vodili Ali-paša Rizvanbegović i Smail-aga Čengić.
Pokušao je da pokori hercegovačke age i begove, koji nisu htjeli da mu se pridruže, ali nije imao sreće. Odvažni Ali-aga Rizvanbegović organizovao je nesalomiv otpor u svom tvrdom stolačkom gradu. Zbog svoje nadmenosti Huseina napušta veliki broj begova i kapetana. Bilo je, nema sumnje, zavisti i ljubomore zbog uspjeha. Bilo je i načelnog neslaganja. Husein se okitio skupocjenim oružjem i haljinama, volio je sjaj i bljesak, što je uticalo na da ga mnogi napuste, ali nisu svi ni bili istih shvatanja u daljim odnosima prema Carigradu.
Knez Miloš mu je ponudio posredovanje kod sultana, a ovaj ga je odbio s puno omalovažavanja.
Odlučujući sukobi
Početkom 1832. došlo je do odlučujućih borbi između četa bosanskog vezira i nove sultanove vojske. 3. februara 1832. Husein je pisao svim bosanskim kapetanima tražeći da mu šalju vojnike jer se sprema krenuti protiv sultana. Opozicionu vojsku koja je brojala oko 10.000 vojnika su potisnule s Kosova čete novog vezira Kara Mahmud Hamdi paše, i potukle ih u dvodnevnoj bici kod Banjske, 6.-7. aprila, i dalje kod Prijepolja 28.-30. maja.
Bitka kod Pala
Vezir je krenuo na Bosnu iz dva pravca: prvi pravac je vodio od Vučitrna preko Novog Pazara ka Višegradu i Sarajevu, a drugi iz Skadra preko Podgorice, Plava i Gusinja prema Pljevljima i Foči i dalje prema Sarajevu. Kada je vezir prešao preko Drine, Husein ‐ kapetan je naredio Ali-paši Fidahiću da sa 6000 vojnika krene prema Rogatici i onemogući prodor vezirove vojske prema Sarajevu, a i Hasan‐beg Sijerčić se sa Sjemeča (lijeva obala Drine kod Višegrada) uputio prema Palama.
Tako je glavnina vojske bila koncentrirana na Glasinačkoj visoravni. Tu se u maju 1832. odigrala velika bitka. Dvije vojske, koje su predvodili Husein‐kapetan Gradaščević i Kara Mahmud Hamdi paša, ukopale su se kod mjesta zvanog Vitez.
U prvom okršaju Husein‐kapetan se povukao, a potom je došlo do odlučujuće bitke 17. i 18. maja kod Pala, negdje kod hana Bulozi (u nekim izvorima Šareni han). Vojsku opozicije je vodio Huseinov drug Ali-paša Vidajić, pod kojim je u toku borbe poginulo osam konja.
Nakon teških borbi koje su prema nekim izvorima trajale do 29. maja, vojska Husein-kapetana se povlači u Sarajevo, dok Kara Mahmud Hamdi paša pravi veliki kapm u Ljubogošti. (Ljubogost, Ljubogošć) 2. juna Mahmud Paša iz Ljubogošte šalje pismo Franjevcima u Fojnicu u kojem javlja svoju pobjedu nad Huseinom. Naredi da se javi narodu, da nipošto ništa u Sarajevo ne nose i ne idu, jer je Sarajevo blokirano, pa bi takvi odmah bili osuđeni na smrt i preporučuje Aliju Rizvanbegovića i njegovu vojsku. Nakon poraza kod Pala Husein je bio potpuno uvjeren, da su mu dani odbrojani, ali prije no ostavi Sarajevo odluči se još jednom ogledati se s vezirom. Prema M.Vukićeviću uz Husein-kapetana je stajala i srpska raja.
Ljetopis franjevačkog samostana u Kraljevoj Sutjesci – Fra Mato Mikić
Turski meteriz (rov)
U svom obilasku paljanskog kraja 1939. godine Ćiro Mazalić je primjetio jedan turski meteriz – rov u blizini šehidskog groblja kod Buloga. „Kod imanja Gavre Lučića, u pravcu istok-zapad, još se opaža gotovo već sravnjen sa zemljom bedem od zemlje. Nalazi se na takom položaju da je teško reći čemu je služio. U selu vele da je u vezi sa osvajanjem Starog Grada, ali u ono vrijeme nisu se pravili rovovi i to sasvim otpada. Nazivaju ga meteriz i ako je to doista bio onda bi mogao samo pasti u vrijeme Husein-kapetanove bune. Poznato je da je ona završena njegovim porazom oko Hodidjeda. Nema sumnje da će i manje vješt vojskovođa braneći se na ovom mjestu morati da zaštiti svoje desno krilo, pogotovo na ovome mjestu gdje se sustižu dva puta sa Drine.“ zapisao je Mazalić.
Pad Husein-kapetana
Posljednja bitka se odigrala 4. juna 1832. na Stupu (na putu od Sarajeva prema Ilidži). Sultanovoj vojsci, koja se bila počela kolebati, priskočili su u posljednji čas u pomoć Hercegovci sa Ali-agom Rizvanbegovićem i Smail-agom Čengićem. To je dovelo do poraza Husein‐kapetanove vojske. Nakon toga Husein bježi u Austriju. Gradaščević je s prijateljima molio milost u sultana i dobio je austrijskim posredovanjem, ali pod uslovom da ne može živjeti u Bosni, nego tamo gdje mu Porta odredi. 1. oktobra 1832. Gradaščević je prešao u Beograd, ostao je tu oko dva mjeseca, a onda je krenuo u Istanbul. Sultan mu je ponudio veći čin u nizamu sa željom, da njegovim primjerom djeluje na druge, ali je Gradaščević to odbio. Bolestan, i moralno skršen umro je u Istanbulu od tuberkoloze negdje početkom 1833.
Tursko vojničko groblje – Šehitluci
Anarhija ubrzala odlazak Turaka
Ovaj period otvorenih sukoba između centralne vlasti i bosanskog plemstva još je više doprinio unutrašnjoj anarhiji u turskom upravnom i društvenom sistemu. Potlačeno hrišćansko stanovništvo bilo je u tom periodu izloženo pojačanoj eksploataciji i samovolji feudalaca i opterećeno novim poreskim obavezama i drugim dažbinama. Na ovako teško stanje narod je odgovorio nizom seljačkih ustanaka (1834. godine u Posavini, 1852. i 1857. godine u istočnoj Hercegovini, 1858. godine u Krajini). Ovi ustanci predstavljali su uvod u veliki bosanskohercegovački ustanak 1875. – 1878. – Nevesinjska puška. Godinu dana poslije izbijanja ustanka, Srbija i Crna Gora sklopile su savez i objavile rat Turskoj. Ovakav razvoj događaja doveo je do miješanja velikih sila, u prvom redu Austrougarske i Rusije. Pobjeda Rusije u ratu protiv Turske 1877. godine, a naročito odredbe Sanstefanskog mira, koji je bio motivisan isključivo ruskim osvajačkim interesima, izazvali su protivljenje drugih velikih sila. Na Berlinskom kongresu u julu 1878. godine je odlučeno da Bosna, iako teoretski i dalje pod osmanlijskoj okupacijom, bude administrirana od strane Austro-Ugarske.
Pokret za antireforme i autonomiju postavljanja vezira danas u udžbenicima pokret za nezavisnost Bosne i Bošnjaka
Početkom XX vijeka lik Husein-kapetan Gradaščevića je bio tema istoričara D. Pavlovića, Slavka Kaluđerčića i Hamdije Kreševljakovića. Generalno raspoloženje je bilo da je pokret za autonomiju bio samo reakcija bosanske više klase na carske reforme.
Bosanskohercegovačko plemstvo u to vrijeme je bilo podijeljeno i nije ni imalo razvijenu svijest o zajednici svojih interesa. Antireformni pokret plemstva su pokretali interesi, prestiž, gospodstvo i vlast.
Danas u udžbenicima u Federaciji BiH djeca uče o Husein-kapetan Gradaščeviću kao velikom Bošnjaku. Smatraju ga jednim od najistaknutijih i najuticajnijih ljudi u nacionalnom osvješćenju Bošanjaka i izdanku onog najboljeg što karakteriše Bošnjake i pored toga što je Husien po porijeklu bio Turčin iz Bude i što su ga karakterisale loše osobine koje su na kraju uticale na slom njegovog ustanka. Novi talas istoričara iz Federacije BiH smatra da je Husein želio nezavisnost Bosne i slobodu Bošnjaka, zanemarujući velike podjele više klase, isprepletanost njihovih interesa i nerazvijenost nacionalne svijesti u to vrijeme.
(www.palelive.com / Prikupljao i istraživao Stanišić Vladimir)
