Vijekovima čuvala srpsko ime i iskru slobode, a u slobodi zaboravljena

FOČA – U Foči, poput većine gradova u BiH, za vrijeme osmanske vladavine srpskom pravoslavnom stanovništvu bilo je onemogućeno da nastanjuje uže gradsko jezgro, uz izuzetak da su u njemu mogli da imaju trgovačke i zanatske radnje, pa su Srbi, osim u selima, živjeli u predgrađu i taj dio nazivan je Srpska varoš ili samo Varoš.

Do pada pod Turke, 1465. godine, hercegova Foča, odnosno Hoča, kako se tada zvala, prema istorijskim izvorima imala je bar dvije pravoslavne crkve – jednu na desnoj obali Ćehotine, na prostoru koji su Turci kasnije nazvali Kaursko polje, gdje se danas nalazi Sportska dvorana, a drugu u centru starog grada, na području današnje Prijeke čaršije.

U jednom od prvih turskih popisa u Foči u kojem se govori o raspodjeli zemlje, pominju se kaluđeri i pojmovi „Stup mitropolitov“ i „Dvorište mitropolitovo više crkve“ koji upućuju da je tu bilo jedno od sjedišta mileševske mitropolije, kojoj je Foča tada pripadala.

ČETIRI VIJEKA PROŠLO DA BI SE IZGRADILA CRKVA, ALI NE U ČARŠIJI NEGO U BRDU

Dolaskom Osmanlija, pravoslavni vjernici ostaju bez svojih svetinja i trebalo je da prođu gotovo četiri vijeka da bi se u Foči 1857. godine izgradio pravoslavni hram, ali ne u samoj čaršiji, što je tada bilo prosto nemoguće i pomisliti, već u brdu iznad Foče, u Srpskoj varoši.

Istoričar umjetnosti Alija Bejtić u svom djelu „Povijest i umjetnost Foče na Drini“ navodi da se u istorijskim izvorima četvrt Varoš, koju nastanjuje pravoslavno stanovništvo, pominje 1617. godine, a da je, bez sumnje, postojala i prije te godine.

„Nastala je negdje u 16. stoljeću, kad su muslimani već bili postali apsolutna većina u gradu pa potisnuli preostale kršćane iz samoga središta“, piše Bejtić.

DILEMA – PRIHVATITI ISLAM I PRIVILEGIJE ILI OTIĆI

Padom pod Turke, stanovništvo je imalo dva izbora – da napusti Foču, što su mnogi i uradili, ili da primi drugu vjeru. Objašnjavajući proces izlamizacije u Foči, Bejtić navodi da su nakon turskog osvajanja i naredbe sultana da se putem zamjene zemljišta muslimanima osigura i raspodijeli zemljište „kako bi se izgradio grad“, starosjedioci stajali pred dilemom.

„Pristati na prisilnu prodaju ili zamjenu zemlje u gradu za zemlju izvan grada, koja nije morala biti ni plodna ni naručna, ili pak primiti vjeru, a s njome i druge privilegije novoga gospodara te ostati na svojoj dotadašnjoj zemlji. Povijest govori da su se odluke kretale postepeno, ali sigurno u tome drugom pravcu. Već u 16. vijeku razvila se jaka muslimanska kultura u Foči, koja je sigurno prilično, ako ne i u dobroj mjeri potisnula kršćansko stanovništvo iz grada“, pojašnjava Bejtić.

Kustos istoričar Muzeja Stare Hercegovine Danko Mihajlović napominje da je Osmansko carstvo bilo izrazito teokratsko islamsko društvo, koje je hrišćanskoj zajednici nametnulo brojna ograničenja, pa u gradskim jezgrima nisu smjele da se podižu crkve niti da se oglašavaju zvona, bilo je kažnjivo isticanje krsta ili svetih hrišćanskih knjiga i ikona, a uz to hrišćani su imali sasvim druga pravila ponašanja i način odijevanja, što je sve dovelo da hrišćanska naselja budu izdvojena u jedan vid predgrađa.

„Sam termin varoš označava specifičan vid naselja koje se nalazi u prelaznoj zoni između sela i grada, a na takav način formiranja predgrađa uticali su propisi gdje hrišćani nisu mogli da formiraju naselja u urbanim dijelovima. Tek u vrijeme austrougraske okupacije pravoslavni Srbi kreću da kupuju parcele u pitomijim dijelovima grada pored Ćehotine i Drine“, kaže Mihajlović.

PRAVOSLAVNA SLUŽBA POD VEDRIM NEBOM – ODANOST OČUVALA VJERU

Ruski putopisac Aleksandar Giljferding polovinom 19. vijeka prošao je kroz Foču i zapisao da hrišćani naseljavaju zasebnu mahalu, udaljenu od drugih dijelova grada, a da među njima ima vrlo bogatih trgovaca.

„Dosad nisu imali crkve i služba se obavljala pod malom drvenom nadstrešnicom, dovoljnom za sveštenika, a narod je stajao okolo, pod vedrim nebom“, piše Giljferdin. On dalje opisuje da su Fočaci nedavno dobili dozvolu i počeli zidanje crkve, a da su u crkvenoj porti podigli manju zgradu, koju su nazvali mitropolija, gdje rado provodi vrijeme vladika hercegovački Grigorije, koji je, kako ističe ruski putopisac, mnogo zavolio Foču.

Čvrsta odanost pravoslavlju u dugom vremenskom periodu dok nisu imali crkvu očuvala je vjeru, o čemu piše i sveštenik Ranko Bilinac u knjizi „Srpska pravoslavna crkva u Foči“.

On navodi da su se Srbi sastajali u privatnim kućama radi bogosluženja.

Tako su se, navodi Bilinac, pozivajući se na ljetopis fočanske crkve, oko 1843. godine liturgije služile u privatnom stanu svešteničke porodice Kandić – zimi u velikom čardaku, a ljeti u dvorištu.

I on pominje mitropolitovu rezidenciju, odnosno „Vladičin čardak“ u stanu srpske crkvene opštine, za koji kaže da je „veoma sunčana soba na drugom spratu sa šest prozora“.

U toj zgradi od 1828. godine djeluje Srpska škola, jedna od prvih srpskih osnovnih škola u BiH, koja će kasnije uz Hram Svetog Nikole, biti glavni stožer duhovnosti, obrazovanja i uopšte društvenog života i napretka fočanskih Srba.

JEDAN OD NAJVEĆIH SINOVA SRPSKE VAROŠI – PRVI HIRURG U BiH RISTO JEREMIĆ

Jedan od najvećih sinova Srpske varoši, njen najpoznatiji izdanak, čuveni fočanski ljekar Risto Jeremić, prvi domaći hirurg u BiH i jedan od prvih akademika sa ovih prostora, opisujući Foču još kao gimnazijalac za list „Golub“ 1883. godine navodi da Srbi muhamedanci nastanjuju ravnice Drine i Ćehotine, a pravoslavni Srbi stanuju u strmim brjegovima.

„Foča se dijeli na dva kraja – jedan je gđe stanuju Srbi pravoslavne vjere i zove se Varoš, a drugi đe stanuju Srbi muhamedanci zove se Foča. Pravoslavni su odmaknuti od muhamedanaca za 20 do 30 minuta”, pisao je tada srednjoškolac Jeremić.

On će kasnije, nakon gimnazije u Dubrovniku i studija u Gracu, postati prvi domaći hirurg u BiH, akademik, direktor Zemaljske bolnice u Sarajevu i počasni doktor Beogradskog univerziteta, a kao prijatelj Jovana Cvijića baviće se etnografijom, geografijom i istraživanjem porijekla stanovništva o čemu je ostavio brojne naučne radove i vrijedne zapise. Više od svega, bio je neumorni pregalac u očuvanju srpskog identiteta, pa je sa ostalim viđenijim Srbima iz fočanske Varoši bio pokretač i osnivač niza srpskih udruženja – gimnastičarskih i kulturnih, a prvi je na ovim prostorima počeo i borbu protiv alkoholizma.

Srpsku varoš u opisu Foče za list „Bosanska vila“ 1888. godine pominje i fočanski učitelj Sulejman Solonjanin.

„Na jugu od Gornjeg polja, po podnožju brda Okolišta je srpska varoš, ispod koje se na luci ukraj Ćehotine nalazi omanji broj kuća sa jednom džamijom, a naziva se Čohodar mahala“.

(www.palelive.com / Srna)